004. Ju - on – Klątwa

(Ju - on) (Japonia, 2002)

reż. Takashi Shimizu

OCENA 8/10

     Takashi Shimizu wymyślił historię o klątwie, nawiedzonym domu i strasznym morderstwie, kiedy brał udział w zajęciach z produkcji filmowej (jednym z jego nauczycieli był dopingujący go Kiyoshi Kurosawa).[1] A potem nakręcił 6 filmów na podstawie tegoż pomysłu. Ju – on – Klątwa jest trzecim z nich.

     Na początku japoński reżyser wydał dwa tytuły na video, następnie dwa w wersji kinowej i w końcu dwa amerykańskie remake.  

     Niestety czas pokazał, że Shimizu jest twórcą tylko jednego filmu (czy może cyklu filmowego). Jego pozostałe projekty okazały się w najlepszym wypadku przeciętne i nie dorównują jakościowo Klątwie. Jednakże wystarczyły, żeby ugruntować jego pozycję, jako naczelnego straszyciela Japonii.  

     W przeciwieństwie do Nakaty, Shimizu w pełni wykorzystał wartość swojego pomysłu i wyreżyserował dwa remake na potrzeby odbiorców zachodnich, z amerykańskimi aktorami. Jednocześnie jednak, uważam go za reżysera jednego filmu, a nie jak Nakatę - jednego gatunku. Za to takiego filmu, który przeszedł do historii i na stałe wpisał się do kultury popularnej, jako jeden z najważniejszych azjatyckich horrorów. Oczywiście należy mieć świadomość, że Shimizu przed i po Klątwie kręcił też inne tytuły i angażował się w dłuższe projekty (np. Tales of Terror), ale żaden z nich nie dorównał historii o przeklętym domu, tak jak na przykład Dark Water dorównuje Kręgowi w przypadku Hideo Nakaty

    Fabuła Klątwy wygląda następująco: w pewnym opuszczonym domu doszło kiedyś do okrutnego morderstwa. Mężczyzna zabił swoją żonę i synka, którego utopił wraz z kotem, poczym popełnił samobójstwo. Tak straszny czyn spowodował, że na dom została nałożona klątwa. Każdy, kto się w nim znajdzie zostaje nią naznaczony. Traf chce, że główna bohaterka (Megumi Okina) pracuje jako wolontariuszka opiekująca się starszymi osobami i zostaje jej przydzielona owa przeklęta posesja, o czym biedna dziewczyna nie ma pojęcia.  

     Ju – on – Klątwa ma nieliniową fabułę. Akcja filmu jest bardzo dobrze prowadzona przez Shimizu, który konsekwentnie, krok po kroku odkrywa kolejne karty przerażającej historii i buduje napięcie. Bezsprzecznie jest to jeden z najciekawszych horrorów ostatnich lat.

     Tym, co może najbardziej drażnić, jest zachowanie bohaterów, którym zdarza się postępować nieracjonalnie w przypadku zagrożenia. Choć z drugiej strony można przymknąć na to oko zważywszy, że sytuacje, w których przyszło im się znaleźć również do racjonalnych nie należą.

     Dla spragnionych większej ilości informacji polecam blog Krzysztofa Gonerskiego – co prawda już zawieszony, ale wydający się kompletnym i bardzo wyczerpującym źródłem wiedzy na temat całej serii filmowej Shimizu:  
http://allaboutjuonthegrudge.blogspot.com/

---

[1] Na podstawie wywiadu z Takashim Shimizu: http://horror.com.pl/wywiady/wywiad.php?id=42.

 003 i 1/2. Ring 2 
(The Ring Two) (USA, 2005)

reż. Hideo Nakata

OCENA 5/10

Długo zastanawiałem się, czy Ring 2 powinien być umieszczony w Leksykonie Azjatyckiego Horroru. Jest to film amerykański, sequel  remake’u nakręconego przez Gore’a Verbinskiego. Jego jedyny związek z Azją to japoński reżyser. Ma jednak niezaprzeczalną zaletę: nie jest remakem drugiego Ringu Hideo Nakaty.

Umieszczając ten film w moim leksykonie mimowolnie zaznaczyłem rolę reżysera w procesie tworzenia danego obrazu. Traktuję Nakatę, jako autora, szkoda więc byłoby pominąć tę pozycję w jego dorobku. Z drugiej strony bezsprzecznie nie jest to produkcja azjatycka. W przeciwieństwie jednak do Takashiego Shimizu, który zremakeował sam siebie, tworząc The Grundge, Nakata kręcąc Ring 2 wprowadza do historii o dziewczynce ze studni (już nie Sadako, lecz Samary) nowy rozdział.

Aby zrównoważyć znaczenie tego filmu zdecydowałem się na szczególną numerację, którą zastosuję również do amerykańskich Klątw Shimizu.

Niestety Ring 2 pokazuje, że Nakata już trochę się wypalił i jego twórczość zmierza ku pogorszeniu jakości. W przeciwieństwie do autora  Ju – on, twórca filmów o Sadako miał szansę stać się wielkim reżyserem, a nie „jedynie” przemijającą ikoną japońskiego horroru. Po Ringu 2  powstał, jak do tej pory, jeżeli chodzi o filmy grozy, jedynie solidny Kaidan. Kuroyuri danchi trzeba określić, niestety, mianem nieudanego.

Ring 2 opiera się na utartych schematach i nie charakteryzuje się oryginalnością. Nie straszy też specjalnie, za to próbuje wzbudzić w widzu współczucie, co bywa wręcz śmieszne. Mimo wszystko Nakata nie schodzi poniżej solidnego poziomu. Stylistycznie film nawiązuje do obrazu Gore’a Verbinskiego. Szkoda, bo choć amerykański reżyser w swojej wersji zastosował ciekawą kolorystykę i stworzył odpowiedni klimat, to Ring japoński pod tym względem zakrawa o wybitność.  

Hideo Nakata nakręcił również:

- 001 The Ring – Krąg (1998)

- 002 The Ring 2 – Krąg 2 (1999)

003. The Ring 0 – Krąg 0: Narodziny

(Ringu 0: Bâsudei) (Japonia, 2000)

reż. Norio Tsuruta

OCENA 6/10

Nie będę ukrywał, że mam słabość do serii filmowej o Sadako Yamamurze. Uważam, że Ring Hideo Nakaty jest jednym z najlepszych horrorów, jaki kiedykolwiek powstał i przez to jego kontynuacje, czy inne wersje oceniam, być może wyżej, niż na to zasługują. Jednakże historia wymyślona przez Kōjiego Suzuki i przekształcona na potrzeby kina jest naprawdę godna podziwu, nie tylko jako fenomen kultury popularnej, ale również pod względem czysto filmowej jakości.

Ring 0 Norio Tsuruty, reżysera który, podobnie jak Hideo Nakata, specjalizuje się w kręceniu filmów grozy, jest prequelem poprzednich dwóch części. Akcja obrazu rozgrywa się jeszcze za życia Sadako Yamamury, głównie w czasie, kiedy ta, była członkinią trupy teatralnej.

Więcej w Ringu 0 jest dramatu, niż straszenia i zdecydowanie brakuje stylu Nakaty, przez co jest to najsłabszy z trzech „Ringów”, stanowi jednak ciekawe dopełnienie historii i wydaje się, że solidnie zamyka trylogię nakręconą pod koniec XX wieku.  

Wraz z reżyserem została zmieniona większość ekipy, ale za scenariusz odpowiedzialny był ponownie Hiroshi Takahashi, który pracował przy dwóch poprzednich częściach.

Historia przedstawiona w Ringu 0 została oparta na zbiorze trzech opowiadań Kōjiego Suzuki wydanych w 1999 roku.  

002. The Ring 2 – Krąg 2

(Ringu 2) (Japonia, 1999)

reż. Hideo Nakata

OCENA 7/10

Na fali sukcesu pierwszej części Ringu, Hideo Nakata podjął się nakręcenia kontynuacji historii Sadako Yamamury, rozwijając tym samym swoją wersję opowieści o długowłosej dziewczynie z paranormalnymi zdolnościami. Choć sequel, jak to zazwyczaj bywa, nie dorównuje poprzednikowi, to jednak japoński reżyser utrzymuje film na wysokim poziomie, zarówno pod względem prowadzenia fabuły, jak i straszeniem widza. Ring 2 jest konwencjonalną kontynuacją części pierwszej a historia w nim pokazana kręci się wokół niektórych bohaterów z Ringu. Jako, że wcześniejszy film pozostawiał widza z częściowo otwartym zakończeniem, w drugiej odsłonie reżyser miał możliwość poprowadzenia dalszego śledztwa w sprawie Sadako Yamamury. Ponadto widz poznaje więcej faktów związanych z wrzuconą do studni dziewczyną, przez co otoczka tajemnicy osnuta wokół jej życia zmniejsza się, co niekoniecznie jest plusem. Ponownie, jak miało to miejsce w Ringu, za scenariusz odpowiedzialny jest Hiroshi Takahashi, tym razem jednak wspomagany literacko przez Nakatę. 
Niestety ze względu na fakt, że przeczytałem jedynie pierwszą część cyklu Kōjiego Suzuki, nie jestem w stanie stwierdzić związku Ringu 2 z kolejnymi książkami Japończyka. Jeśli wierzyć interentowi, to druga część filmu Nakaty opiera się na Ringu i Rupu (Kręgu i Pętli), czyli pierwszej i trzeciej powieści Suzukiego z cyklu o Sadako.   

Hideo Nakata nakręcił również:

- 001 The Ring – Krąg (1998)

001. The Ring – Krąg

(Ringu) (Japonia, 1998)

reż. Hideo Nakata

OCENA 8/10

Krąg Hideo Nakaty nie jest ani pierwszym azjatyckim horrorem, ani przełomowym pod względem technicznym, fabularnym, czy też w kwestii długowłosych, kobiecych duchów, ale na pewno jednym z najlepszych jaki kiedykolwiek został nakręcony. I najważniejszym w kontekście szerzenia i popularyzacji azjatyckiego kina grozy na świecie.

Akcja filmu, luźno opartego na powieści Kōji Suzuki skupia się na tajemniczej kasecie video, po której obejrzeniu zostaje nieszczęśnikowi jedynie 7 dni życia, czego dowiaduje się poprzez anonimowy telefon. Ani razu nie słychać słów wypowiedzianych przez dzwoniącego. I na takich zabiegach opiera się właśnie siła Kręgu.

Jest to obraz wybitny, jeżeli chodzi o budowanie napięcia, ale, być może przede wszystkim, budowanie atmosfery. Przez cały czas trwania filmu nie zostaje pokazane niemal nic strasznego, czy nadprzyrodzonego, a mimo wszystko poczucie niepokoju towarzyszące seansowi jest silne. Reżyser małymi kroczkami prowadzi akcję i odkrywa przed widzem kolejne karty mrocznej historii małej dziewczynki utopionej w studni.

Film utrzymany jest w zgniłozielonej tonacji barw (podobną zastosował Nakata w Dark Water), która oprócz budowania klimatu silnie kontrastuje z „przeklętą taśmą”.   

Nic dziwnego, że obraz doczekał się dwóch kolejnych części (Krąg 2  i Krąg O), dwóch amerykańskich remaków (The Ring, The Ring 2), alternatywnej kontynuacji (Spirala – Raisen), koreańskiego remake’u (Ring – Virus), oraz dwóch filmów luźno opartych na powstałej historii wykorzystujących postać Sadako (Sadako 3D i Sadako 3D 2), która to na stałe weszła do kultury popularnej, jako dziewczynka wychodząca z telewizora.

Oczywiście należy mieć świadomość, że Ring Nakaty nie był pierwszą ekranizacją powieści Suzukiego, natomiast bezapelacyjnie przełomową, nie tylko dla historii Sadako, ale i dla całego gatunku filmowego.

Wszyscy w Korei są ze sobą powiązani

Już po krótkiej analizie kina koreańskiego, można dojść do wniosku, że filmy tej kinematografii są ze sobą silnie powiązane: poprzez reżyserów i aktorów. Oczywiście nie wszystkie, lecz na pewno te z gałęzi: znane i cenione. Zacznijmy zabawę od jednego z najsłynniejszych i najpopularniejszych koreańskich filmów – od Oldboya. Chan – wook Park zaangażował do dwóch głównych ról parę aktorów Min – sik Choia i Ji – tae Yu. Natomiast w pierwszej części trylogii zemsty (Pan Zemsta, Oldboy, Pani Zemsta) wystąpił Kang – ho Song, obecnie jeden z najbardziej znanych koreańskich aktorów, którego filmografia jest nader imponująca. Zarówno Min – sik Choi, Ji – tae Yu, jak i Kang – ho Song pojawili się także w innych filmach Chan – wook Parka. Pierwszy i drugi w Pani Zemście, a trzeci w Pragnieniu i w J.S.A. W tym momencie na scenę wchodzi kolejny aktor – Byung – hun Lee – kolejna gwiazda koreańskiego kina przebijająca się do Hollywood, choć jednocześnie aktor, w którego filmografii można znaleźć wiele ciekawych i ambitnych projektów. Byung – Hun Lee wystąpił w jednej z głównych ról w J.S.A. Jednakże jego duet z Kang – ho Songiem nie był ostatnim. Panowie spotkali się ponownie na planie filmu Dobry, zły i zakręcony. I tak pojawia się drugi z reżyserów, czyli Jee – woon Kim. Prawdopodobnie jego najbardziej znanym filmem jest Opowieść o dwóch siostrach, ale w tym przypadku istotniejsze będą dwa inne tytuły: Słodko – gorzkie życie i Ujrzałem diabła. Obydwa z Byung – hun Lee, drugi z Min – sik Choi. Tak, więc Byung – Hun Lee miał okazję stworzyć duet zarówno z Kang – ho Songiem, jak i z Min – sik Choiem. Nasuwa się zatem pytanie, czy dwaj ostatni panowie również mieli okazję ze sobą współpracować? Oczywiście. W debiucie fabularnym Jee – woon Kima Spokojna rodzinka. Jednakże to nie koniec duetów. Kang – ho Song spotkał się z Ji – tae Yu na planie filmu Mroźne piekło Pil – sung Yima.

Sporo tego… a to jedynie czterech aktorów i trzech reżyserów i zaledwie część ich bogatych filmografii.

Dla lepszego rozeznania przygotowałem poniższy schemat.

Darmowa kultura, czyli legalne zbiory filmów w internecie

Powrót, po tak długiej przerwie sprawia, że rzeczą korzystną jest poruszenie tematu bardziej uniwersalnego i neutralnego. Tak więc kilka słów o legalnych źródłach dostępu do filmów w ogromnych zasobach internetu i nie tylko.

Miłośnicy literatury mają darmowy dostęp do książek dzięki bibliotekom, zdjęcia obrazów są szeroko dostępne w Internecie, choć oczywiście to jedynie namiastka, jednak bardzo korzystna, oryginalnego dzieła. Filmy natomiast wbrew pozorom, również można oglądać w pełni legalnie, za darmo lub za minimalną opłatą. Oczywiście, nie ma darmowych nowości i hitów, które lecą obecnie w kinie, bądź dopiero co wyszły na DVD, ale wybór, mimo wszystko jest dość szeroki.

Na chwilę obecną istnieją dwa główne portale, które udostępniają możliwość oglądania filmów w bardzo dobrej jakości i bez konieczności oglądania jakichkolwiek reklam. Kinoplex i VOD mają w gruncie rzeczy bardzo podobną ofertę składającą się z setek darmowych tytułów. Dodatkowo istnieją kolejne setki udostępniane za niewielką opłatą kilku złotych.

Oprócz powyższych dwóch portali działa również Iplex, który jednak irytuje ogromną ilością reklam. Dużo mniej atrakcyjna jest Ipla oferująca bardzo ograniczoną ilość darmowych tytułów.

Przeglądając zasoby wyżej wymienionych portali naprawdę można znaleźć ciekawe, choć, jak zaznaczyłem nienajnowsze propozycje („nienajnowsze” tzn. głównie sprzed kilku, bądź kilkunastu ostatnich lat).

Dla osób mocniej interesujących się kinem, oraz znających język angielski, w mniejszym lub większym stopniu, jest wiele innych sposobów na obejrzenie czegoś ciekawego w internecie. Strona openculture.com oferuje 675 darmowych filmów – od kina niemego, poprzez klasykę hollywoodzką i europejską, na kilku nowościach kończąc. Jedyną wadą jest oryginalna wersja językowa, tzn. angielska (w przypadku nieanglojęzycznych filmów – napisy). Czasami można natrafić na prawdziwe perełki, jak choćby koreański monster movie z lat 50’ silnie inspirowany japońską Godzillą. Dodatkowo na stronie znajdują się linki do kolejnych portali oferujących darmowy i legalny dostęp do kultury w ogóle, między innymi posiadającego ogromne zbiory internet archive.

Również serwis youtube oferuje legalne zasoby filmowe. Można znaleźć tam, np. kanał kina koreańskiego (oficjalny) udostępniający klasyki tej kinematografii z lat 60’, 70’ i 80’. Niestety nie wszystkie tytuły posiadają angielskie napisy.   

Oczywiście najprostszym sposobem na obejrzenie filmu jest skorzystanie z telewizora, jeżeli takowy się posiada. Wbrew niektórym opinią, jest kilka kanałów telewizyjnych posiadających naprawdę ciekawą ofertę. Najlepszym, wchodzącym w niektóre pakiety „kablówkowe”, programem jest moim zdaniem Ale Kino +, które ma bardzo bogatą ofertę filmową, a ostatnio i serialową. TVP Kultura jest również godna plecenia, choć nastawiona raczej na szeroko rozumiane programy kulturalne, niż kino. Coraz prężniej rozwija się Puls, który stawia na oryginalność, ale i coraz częściej jakość. Bez wątpienia jest to prężnie rozwijająca się stacja, która próbuje wymykać się obowiązującym schematom.

W porównaniu, chociażby do książek, filmy w polskich sklepach kosztują zdecydowanie mniej, a co najważniejsze ich cena najczęściej spada wraz z upływem czasu spędzonym na półce. Kupienie filmu za 20 zł jest jak najbardziej normalne. Czasami jednak można natrafić na wyjątkowe przypadki. I tak ostatnio zakupiłem Ring 2 (japońska wersja) Hideo Nakaty za 4,95 zł. Na pytanie, czy opłaca się wydać 5 złotych na interesujący nas film, z którego, jeśli będziemy dbali o płytę, można korzystać kilkadziesiąt lat, odpowiadam: bez wątpienia. 

Na zakończenie – aby nie było wątpliwości – powyższy tekst przedstawia tylko i wyłącznie moją opinię. Nie otrzymałem żadnego wynagrodzenia od jakiejkolwiek z wymienionych w nim firm/ stacji telewizyjnych/ portali internetowych, itd. Można być więc spokojnym o bezinteresowność mojej wypowiedzi.    

A Kim Ki - Duk już czeka na następnego posta, bo będzie o kinie koreańskim.  


. 

Nie samym filmem człowiek żyje: Cień wiatru, Cmentarz w Pradze i Moebius

Jestem właśnie w trakcie czytania Cmentarzu w Pradze Umberto Eco, wcześniej zaś czytałem o innym cmentarzu w Cieniu Wiatru Carlosa Ruiza Zafona. Naszła mnie pewna konkluzja dotycząca obu książek. Zafon starający się naśladować klasycznych, dziewiętnastowiecznych pisarzy, głównie rosyjskich (Dostojewski, Turgieniew, ale szczególnie Tołstoj) i francuskich (Balzac) nabiera pewnej denerwującej maniery, która w konsekwencji początkowo doprowadza do tego, że pojawia się wrażenie kompletnej nierealności przedstawianego świata. Sentencje wypowiadane przez bohaterów, opisy, itd. zupełnie nie pasują do czasu akcji i charakteru samych postaci i brzmią bardzo sztucznie. Pytanie brzmi jak bardzo wciągnie czytelnika intryga, aby ten zapomniał o owej sztuczności świata. Mnie całkiem wciągnęła. Choć Zafonowi dużo lepiej idzie snucie intrygi, niż wymyślanie tajemnic. Bardziej ciekawe jest to, w jaki sposób główny bohater zdobywa poszczególne informacje na temat dawnych wydarzeń, zbrodni i ich konsekwencji, niż wyjaśnienie zagadki, pozostawiające, przynajmniej u mnie pewien niedosyt. Jednak ogólnie rzecz biorąc Cień wiatru czyta się bardzo przyjemnie, choć razić może pewna pretensjonalność Zafona – i w sposobie pisania i w przesadnej gloryfikacji (czasami wręcz będącej nie do zniesienia) literatury, jako czegoś niemalże zesłanego przez bogów, absolutnie świętego i stanowiącego największą ze sztuk.

Zupełnie inaczej sprawa ma się z Cmentarzem w Pradze. U Umberto Eco na braki warsztatowe narzekać nie może. Czasami wręcz przemawia przez tę powieść naukowe oblicze pisarza i momentami granica między charakterem beletrystycznym i akademickim lub historycznym książki zaciera się. Jednak odwrotnie jak u Zafona, „Cmentarz w Pradze” bywa po prostu nużący. Zapewne dla kogoś, kto interesuje się dziewiętnastowieczną historią Europy treść powieści może być ciekawsza, ale dla mnie losy Garibaldego, czasy Komuny Paryskiej, czy postaci związane z jezuitami opisane z perspektywy głównego, fikcyjnego bohatera są nużące i nie niosą za sobą atrakcji związanych z tym, że czytając książkę mogę się dowartościować w perspektywie mojej wiedzy historycznej. Przypomina mi to nieco „O północy w Paryżu” Woody’ego Allena. Będąc w kinie na tym filmem doświadczyłem ciekawego zjawiska związanego z grupką osób, która śmiała się w każdym momencie, w którym pojawiała się jakaś postać historyczna. Nieważne, czy Salvador Dali opowiadał o nosorożcach w pełen pasji sposób, czy Toulouse – Lautrec popijał absynt, czy wino. Istotne było pokazanie (poprzez śmiech), że wiem o kogo chodzi, że jestem intelektualistą i z wszelaką kulturą obcuję na co dzień. Jednak stosowanie takich samych chwytów po raz dziesiąty, czy dwunasty już nie bawi. Oczywiście Cmentarz w Pradze to nie komedia, ale mam wrażenie, że Eco stosując podobny chwyt (to znaczy umieszczając fikcyjną postać w wydarzeniach historycznych) i zakładając, że aby czytelnik w pełni mógł czerpać satysfakcję z lektury powinien posiadać znaczną wiedzę i skupiając się właśnie na tym, skazał swoją powieść na to, że jest nużąca. Oczywiście piszę to z perspektywy osoby, która jej nie ukończyła, więc należy brać poprawkę na moje słowa. Jednakże po 300 stronach książki mam wrażenie, że Eco skupia się na budowaniu swojej postaci, nie zawiązując przy tym żadnej intrygi, tak więc powieść jest bardzo dobrze napisanym portretem pełnego wad mężczyzny, która momentami potrafi wynudzić czytelnika. A to chyba niezbyt dobrze.

Nasunęło mi się pytanie, co jest lepsze dla pisarza: pomysł, czy umiejętności. Chyba zależy to od tego, kto ma jaki cel, czy, np. chce trafić do jak największej ilości osób, czy zabłysnąć wiedzą przed wybranymi. Oczywiście jedno nie musi kolidować z drugim.

Ponadto ostatnio, po obejrzeniu Arirang i Piety odżyła moja fascynacja Kim Ki – Dukiem. Wczoraj obejrzałem Moebius, film, w którym nie pada ani jedno słowo. Mimo tego udaje się mu uniknąć bycia nużącym. Wynika to z bardzo ciekawie prowadzonej akcji – to tak w odniesieniu do Cmentarza w Pradze. Niestety Moebius, mimo swego onirycznego charakteru, drażni jednak swoją nieprawdopodobnością i brakiem racjonalizmu. Ponadto koreański reżyser po swojej zapaści i niemocy twórczej zdaje się zamieniać budowanie silnych emocji poprzez subtelność i piękno (Wiosna, lato, jesień, zima… i wiosna i Łuk) na przemoc i brutalność (Pieta i Moebius). Nigdy wcześniej jednak nie widziałem, aby komuś w taki sposób udało się nakręcić film fabularny bez słów. Tak więc warsztatowo Moebius jest bardzo dobry, ale kuleje fabularnie.

Coraz więcej widać u Kim Ki – Duka związków z Chan – Wook Parkiem, ponadto oglądając Moebius miałem wrażenie jakbym czytał Murakamiego – niestety ze wszelkimi wadami pisarza – szowinistycznym podejściem do kobiet, jako narzędzi do seksualnego zaspokajania mężczyzn, brakiem logiki w postępowaniu bohaterów i brakiem klarownego zakończenia. Przy czym jestem przekonany, że tak jak u Murakamiego zakończenie zwykle nie ma większego sensu i jego powieści stanowią raczej wycinek onirycznej rzeczywistości, niż jakąś zamkniętą całość, tak u Kim Ki – Duka końcowy przekaz filmu mi umknął. Ale jest tam bezsprzecznie.